Ali Şir Nevai Kimdir?

Ali Şir Nevai, 1441 ile 1501 yılları arasında yaşamış önemli bir Türk şairi ve yazarıdır. Türkçenin zengin bir dil olduğunu vurgulayan, bunun için eserler yazan Nevai, Türk Edeniyatı’nın en önemli kişilikleri arasında yer almaktadır. Ayrıca hayatının neredeyse tamamında Horasan Hükümdarı olan Sultan Hüseyin Baykara’nın yanında geçti.

Sultan Hüseyin Baykara’nın yanında mühürdarlık ve vezirlik görevlerini üstlendi. Ayrıca bir dönem kendisine Emir unvanı da verilmiştir. Saltanatın yükselişine önemli katkılar sunan, bunu ilim ve sanat ehli olarak gerçekleştiren Ali Şir Nevai, çok saygın bir kişilik olarak yaşamını sürdürmüştür. Ailesinin çok zengin olması sebebi ile sarayda gerçekleştirdiği görevler için maddi bir karşılık almamış ve saraydan elde ettiği kazancı hayır işlerinde kullanmıştır. Ali Şir Nevai kimdir? sorusuna en kısa tabiri ile bu şekilde cevap verilebilir. Nevai’nin hayatı ile ilgili satır başları da aşağıdaki gibidir.

• Ali Şir Nevai, 1441 yılında Herat şehrinde doğdu. O dönemde Herat, Timur İmparatorluğu’nun bir parçasıydı. Bunun yanında kültürel bir merkez olarak da öne çıkıyordu.

• Babası Mir Ali Şir, Timur İmparatorluğu’nda önemli bir devlet görevlisiydi ve Ali Şir Nevai’nin eğitimine büyük önem verdi. Onun genç yaşta Arapça, Farsça ve Türkçe gibi dillere hakim olmasına yardımcı oldu.

• Ali Şir Nevai’nin babası 1467 yılında yaşamını yitirdikten sonra Ali Şir Nevai Herat’ta hükümet görevlerine başladı. Kısa sürede önemli bir devlet adamı haline geldi.

• Şairlik yetenekleriyle de tanınan Ali Şir Nevai, “Hüsn ü Aşk” adlı ünlü eserini yazdı.

• Ali Şir Nevai, aynı zamanda Türk dünyasının en büyük şairlerinden biri olarak kabul edilir. Divan şiiri geleneğini sürdürmüştür.

• 1501 yılında Herat şehrinde hayatını kaybetti. Ölümünden sonra eserleri ve şiirleri Türk edebiyatının önemli bir parçası olarak kabul edildi. Nevai’nin Türk şiiri ve edebiyatına etkisi uzun yıllar devam etti.

Ali Şir Nevai Türk edebiyatının önemli kilometre taşlarından bir tanesidir. Özellikle Türk edebiyatının içerisinde Divan edebiyatının gelişimine büyük katkı sağlamıştır. Ali Şir Nevai’nin edebi kişiliği ise şu şekilde açıklanabilir:

• Şairlik Yeteneği: Ali Şir Nevai, güçlü bir şairdi ve gazel, kaside, rubai ve mesnevi gibi farklı nazım birimlerinde eserler yazdı. Şiirlerinde aşk, ayrılık, ölüm gibi klasik temaları işledi. Dili ve üslubuyla dikkat çeken şiirleri, döneminin etkili bir şekilde ifade edilmiş örneklerindendi.

• Dili Kullanma Yeteneği: Ali Şir Nevai, Türkçeyi etkili bir şekilde kullanarak şiirlerini ve diğer tüm eserlerini üretti. Divan edebiyatının kurallarına uygun bir dil ve üslup geliştirdi. Bu durum onun edebiyata katkılarının önemli bir parçasıydı. Ayrıca Farsça’ya da hakim bir şair ve yazardı. Eserlerinin birçoğunu Farsça kaleme aldı.

• Kültürel Etkisi: Osmanlı İmparatorluğu’nun dışında Timur İmparatorluğu’nda yaşadığı için Orta Asya Türk kültürünün etkilerini taşıyan bir şairdi. Bu nedenle eserlerinde Orta Asya’dan gelen kültürel öğelere sıkça rastlanmaktadır.

• Şehrengizler: Ali Şir Nevai’nin en bilinen eserlerinden bir tanesi”Muhakemetü’l-Lugateyn” adlı eseridir. Bu eserde, Farsça ve Türkçe arasındaki dil savaşını eğlenceli bir şekilde anlatan şehrengizler (şehir hikayeleri) bulunur. Bu eser, dil konusundaki hassasiyetini ve mizahi yönünü göstermektedir.

• Türk Edebiyatı’ndaki İlk Biyografi: Ali Şir Nevai’nin en önemli özelliği, Türk edebiyatındaki ilk biyografi örneğini kaleme aldığı Mecâlisü’n- Nefâis isimli eseridir. Tezkire türüne ait olan bir eserdir. Tezkirenin Türkçe’mizdeki karşılığı ise biyografidir.

• Divan Edebiyatına Katkıları: Divan edebiyatının gelişimine büyük katkı sağlamıştır. Edebiyatın kurallarını ve nazım birimlerini daha da geliştirmiş ve divan şairlerine örnek olmuştur.

Ali Şir Nevai, Türk edebiyatının önemli bir köşe taşıdır. Ayrıca edebi kişiliği, şairlik yeteneği, dil becerisi ve kültürel katkılarıyla Türk edebiyatının zengin ve çeşitli bir geleneğine katkı sağlamıştır.

Türk ve Divan Edebiyatı’nın en önemli eserlerini üreten, Türkçe aşığı bir şair ve yazardır. Kaleme alınan tüm nesir ve nazım türündeki Ali Şir Nevai eserleri aşağıda yer almaktadır.

• Mecalüs’ün Nefais
• Garâibü’s-Sağîr
• Bedâyiü’l-Vasat
• Hayretü’l-Ebrâr
• Leyla ve Mecnun
• Sedd-i İskender
• Muhâkemetü’l-Lügateyn
• Mîzânü’l-Evzân
• Nazmü’l-Cevâhir
• Tühfetü’l Mülûk
• Münşeât
• Tarihu’l-Enbiyâ
• Seyfü’l-Hâdî
• Hazâinü’l Maânî
• Nevâdirü’ş Şebâb
• Fevâidü’l-Kiber
• Ferhat ve Şirin
• Seb’a-i Seyyârem
• Lisânü’t-Tayr
• Nesâimü’l-Mehabbe
• Hamsetü’l-Mütehayyirîn
• Münşeât
• Sirâcü’l-Müslimîn
• Mahbûbü’l-Kulûb fi’l-Ahlâk
• Rekâbet-ü’l-Münâdî

Türk edebiyatının mihenk taşlarından bir tanesi olan Ali Şir Nevai, divan edebiyatı ve Fars kültürünü edebiyatımıza kazandırmıştır. Tezkire türünün ilk örneğini Mecalüs’ün Nefais eseri ile edebiyatımıza kazandırmıştır. Tezkire, biyografinin Türkçemizdeki karşılığıdır. Bu nedenle Türk edebiyatında biyografinin ilk örneği Ali Şir Nevai’nin Mecalüs’ün Nefais isimli eseridir.

Ali Şir Nevai’nin bir diğer önemli özelliği, Türk edebiyatında ilk hamse yazan şair olmasıdır. Hamse, 5 mesneviden oluşan esere verilen addır. Lirik bir dille anlatılan hamse, Çağatay Lehçe’si ile hazırlanmıştır. Hamsedeki 5 mesnevi ise “Hayretü’l-Ebrar, Ferhad ü Şirin, Leyla vü Mecnun, Seb’a-i Seyyare ve Sedd-i İskenderî” olarak bilinmektedir.